Chłopi w dawnej Rzeczypospolitej mieli wyjątkowe ciężkie życie..

W ostatnim czasie weszły do kanonu literatury historycznej książki, które mogą zmienić punkt widzenia na naszych, niestety dość zapracowanych przodków. Chodzi m.in. pozycję "Pańszczyzna. Prawdziwa historia polskiego niewolnictwa" Kamila Janickiego. Co więcej, została bardzo chwalona przez prof. Andrzeja Chwalbę, który był przecież moim dawnym nauczycielem akademickim. W odniesieniu do powyższej książki w kontekście pańszczyzny chciałbym przypomnieć o trudnym życiu naszych przodków na terenie Ordynacji Zamojskiej.

Zanim przejdziemy do powyższego tematu, pragnę przypomnieć początki pańszczyzny na ziemiach polskich, rzecz jasna, w skrócie. Pańszczyzna jest to forma renty feudalnej świadczonej przez chłopów na rzecz właściciela ziemskiego, z tytułu jego zwierzchniego prawa własności do ziemi, w wymiarze ustalonym jednostronnie przez niego, bądź według norm zwyczajowych lub prawnych. Pierwotnie podstawą odrabiania pańszczyzny było posiadanie przez chłopów gospodarstw na ziemiach pańskich, później świadczenie wynikało z samego poddaństwa, na podstawie którego do odrabiania pańszczyzny zmuszono nawet chłopów nieposiadających ziemi. Dzień pracy pańszczyźnianej rozpoczynał się o świcie, a kończył o zmroku. W południe była przerwa, aby zjeść posiłek, który należało zabrać z domu (cyt. z Wikipedii).

Co to oznacza w praktyce? Chłop, który posiadał chałupę z gospodarstwem i kawałkiem pola, tak naprawdę nie był właścicielem, tylko... najemcą. Faktycznym właścicielem był np. król (królewszczyzna), biskup (dobra kościelne), rycerz czy szlachcic (dobra prywatne). Chłop, by miał gdzie mieszkać (i posiadać dom, który i tak nie był jego), obrabiał prace na polu pańskim w ramach czynszu. To tak jak w obecnych czasach już nie chłop, ale współczesny człowiek płaci za wynajem w dużych miastach. Na szczęście tylko w formie pieniężnej.

W każdym razie,  w podanych dobrach istniały folwarki, które właśnie posiadały ogromne hektary pól. Na tych polach zasiano zboże. Pańszczyzna polegała na tym, że wiosną trzeba było orać, bronować, nawozić, latem były żniwa, a jesienią znowu oranie i bronowanie. Tyle w teorii. Folwark (z niem. Vorwerk) – jednostka gospodarcza własności ziemskiej, istniejąca od XII wieku w postaci gospodarstwa rolnego, a od XIV wieku także rolno-hodowlanego, nastawionego na produkcję zboża i innych surowców agrarnych przeznaczonych na zbyt, wykorzystującego pracę przymusową pańszczyźnianych chłopów (pańszczyzna, najem przymusowy, darmocha), a po zniesieniu pańszczyzny – robotników najemnych. Organizacja folwarku pańszczyźnianego oraz relacje ekonomiczne i społeczne między chłopami a feudałami zostały tak skonfigurowane, aby zapewnić właścicielowi ziemskiemu i jego rodzinie środki potrzebne do komfortowego i wygodnego życia.

Pierwsze folwarki i wsie folwarczne powstawały w dobrach kościelnych i klasztornych, następnie w majątkach szlacheckich, magnackich oraz królewskich. Formę zbliżoną do folwarku posiadały gospodarstwa sołtyskie. Poprzez przejmowanie ziem opuszczonych przez chłopów (tzw. pustki), usuwanie chłopów z gospodarstw lub przenoszenie ich na ziemie o gorszej jakości gleb oraz karczowanie lasów (w wyjątkowych przypadkach), powiększano obszary ziem folwarcznych lub tworzono nowe folwarki (cyt. z Wikipedii).

Na terenach dzisiejszego Roztocza, Równiny Biłgorajskiej i Puszczy Solskiej istniały prywatne wsie i miasta (Goraj, Radzięcin, Biała, Dzwola), które należały m.in. do słynnej rodziny Gorajskich. Dymitr z Goraja został uwieczniony na obrazie Jana Matejki, kiedy to powstrzymał młodziutką Jadwigę przed spotkaniem z Wilhelmem. Dymitr zmarł w 1400 roku i został pochowany w Zawichoście. Nie należy zapomnieć także o Iwanie z Klecia, który był przodkiem Adama Gorajskiego. Ten 150 lat później prowadził ekspansję osadniczą na swych dobrach, w wyniku czego powstawały nowe wsie: Olendrów (Sól), Dąbrowica, Gromada, a później Biłgoraj. Po drugiej stronie Puszczy Solskiej, na tzw. Zaborszczyźnie (za borami) włości należały do rodów rycerskich, którzy byli Rusinami. Istniały już Zamch, Babice, Łukowa, Obsza, Krzeszów. W późniejszym czasie (XVI wiek) powstawały Tarnogród, Księżpol, Lipiny, Brzozowiec, Potok Górny. Te należały do królewszczyzny (istniały już starostwa – zamechskie czy krzeszowskie). Tym starostą był Jan Zamoyski, który w 1589 roku utworzył Ordynację Zamojską, a starostwa, które wcześniej dostał od sejmu za zasługi, wcielił do nowo utworzonego latyfundium.

W powyższych dobrach istniały wsie i właśnie folwarki. Niestety, za mało wiemy o życiu poddanych w kontekście pańszczyzny. W każdym razie, w latach 90 XVI wieku doszło do potężnego konfliktu między Gorajskim a Zamoyskim. W odwecie Zamoyski zrównał Sól z ziemią. Zachowały się przekazy, że w Soli istniała już prowizoryczna twierdza, że ta budowla zaskoczyła samego ordynata. W 1599 roku wydano wyrok, w wyniku czego Zamoyski wziął Olendrów i Dąbrowicę, a Gromada i Biłgoraj zostawiono dla Gorajskiego. Olendrów została zmieniona na obecną nazwę Sól i została wcielona do ordynacji, do klucza gorajskiego. Jest wiele błędnych informacji, że Sól w 1599 roku była już siedzibą klucza, ale inwentarz klucza gorajskiego z 1615 roku obala zdecydowanie jedną z najgłupszych tez, niepotwierdzonym na dodatek żadnym źródłem historycznym.

W końcu na przełomie XVI i XVII wieku powstaje ogromne latyfundium magnackie ze specjalnie zatwierdzonym statutem. Według tych zapisów prawnych nie wolno było dzielić ordynację, jak to czyniono np. z Biłgorajem. Mimo że zarówno ordynacja, jak i dobra biłgorajskie były własnością prywatną, to różnica polegała na tym, że przykładowo w ordynacji właścicielem folwarków, młynów, karczm był ordynat i trzeba było je użytkować na zasadzie dzierżawy, natomiast w dobrach biłgorajskich i nie tylko, można było wykupić wieś, folwark, czy młyn.