Biłgorajski park prześwietlą wzdłuż i wszerz. Czego szukają?

- Park w postaci, w jakiej dziś go znamy ukształtowany został około 1820 r. z inicjatywy Stanisława Nowakowskiego, który nabył ten teren na początku XIX w. W eksponowanym, najwyżej położonym miejscu znajdował się klasycystyczny dwór otoczony rozległym parkiem romantyczno-krajobrazowym, poprzecinanym kanałami i z ustawionymi w różnych miejscach pomnikami bohaterów narodowych, J. Dąbrowskiego, I. Krasickiego, księcia J. Poniatowskiego, T. Kościuszki i C. Godebskiego. Do dworu prowadziła aleja przechodząca przez żeliwną bramę osadzoną na murowanych filarach zakończonych kamiennymi ciosami. Zachowało się kilka zdjęć dawnej rezydencji Nowakowskich widzianej z przodu (od wschodu) i z boku. Nieznany jest jednak widok z tyłu. W sąsiedztwie dworu znajdował się folwark, starszy niż opisywany dwór, a od zachodu do parku przylegały zabudowania wsi Różnówka. Materializowała się w ten sposób myśl teoretyczna twórców parków krajobrazowo-romantycznych zmierzająca do symbolicznego zbliżenia dworu z wsią - przekazuje Lubelski Wojewódzki Konserwator Zabytków.

Około 1850 r. dobra obciążone długami przeszły w ręce Waleriana Płatonowa, męża Teodory, córki Stanisława Nowakowskiego. W 1864 r. odsprzedał je Skarbowi Państwa. Od tej pory majątek, pozostający w rękach dzierżawców, unikających poważnych inwestycji, ulegał powolnej degradacji. Po włączeniu w 1919 r. Różnówki do granic administracyjnych Biłgoraja, park dworski zaczął pełnić rolę parku miejskiego.

Ale park Różnówka kryje jeszcze starsze zabytki, sięgające czasów Gorajskich. W kontekście parku i jego otoczenia (osiedla Różnówka) można mówić o starszym dworze niż rezydencja Nowakowskiego. W źródłach – jak podaje Tomasz Brytan – pojawia się zamek biłgorajski, który oczywiście mógł być po prostu okazałym czy obronnym dworem. Jego lokalizacja pozostaje jeszcze nieznana.

Prace archeologiczne, które były realizowane w 2024 r., miały charakter nieinwazyjny (wygenerowanie modeli 3D terenu i ich analiza, badania geofizyczne metodą elektrooporową) i małoinwazyjny (sondowania geologiczno-archeologiczne, próbne odkrywki przypowierzchniowe). Udało się ustalić lokalizację okazałego dworu (ewidentnie rozebranego włącznie z częścią fundamentów) oraz miejsca posadowienia kilku innych mniejszych budowli.

Sporym zaskoczeniem okazało się odkrycie dzięki badaniom elektrooporowym rozległego podkowiastego założenia na tyłach dworu. To szeroka na 2,7 m linia ułożona z piaskowca, jak sugeruje odkrywka, stanowiąca zapewne element XIX-wiecznej architektury parkowej, być może podbudowy pod rzeźby lub balustradę. Od zewnątrz biegnie wokół niej wyraźny ciąg komunikacyjny (prawdopodobnie pierwotna alejka). Badania archeologiczne pozwoliły również na odsłonięcie, na razie tylko powierzchniowe i fragmentaryczne, murowanej półkolistej konstrukcji, która respektuje kształt regularnego zagłębiania terenowego na północ od dawnego dworu, w pobliżu jednego z kanałów. Tradycja lokalna wiąże to miejsce z istnieniem dawnego „teatru”. W rzeczywistości nie znamy funkcji tego obiektu. Może był to niewielki teatr, może zejście do jednego z pomników lub sadzawki:

- Charakter odkrytej architektury parkowej, zarówno przylegającej do dworu, jak i oddalonej od rezydencji mogą wyjaśnić badania wykopaliskowe. Podjęcie prac wykopaliskowych wydaje się nie tylko koniecznością, ale także atrakcyjnym celem całego projektu.Badania parku Różnówka w Biłgoraju są wysiłkiem zbiorowym - pisze kierownika badań archeologicznych - mgr Marcin Piotrowski (firma GORGONA).