Tarnogrodzkie skrzynie wianne

Dzisiaj 5 stycznia 2020 roku w budynku byłego Zespołu Szkół Ekonomicznych w Tarnogrodzie odbył się wykład na temat skrzyni wiannych na ziemi Tarnogrodzkiej. Spotkanie zorganizowało Stowarzyszenie Terra Tarnogrodensis. Powstało ono wiosną ubiegłego roku, a jego współzałożycielką  była Maria Działo – magister historii sztuki, pracująca na Uniwersytecie Papieskim Jana Pawła II w Krakowie oraz obecna doktorantka na Uniwersytecie Jagiellońskim. Zrzeszenie tworzą ludzie, którzy mieszkają bądź pochodzą z Tarnogrodu. Historia lokalna jest bliska sercu tych osób, dlatego wracając podróżami sentymentalnymi do zamierzchłych czasów tego regionu, chcą przybliżyć mieszkańcom historię Tarnogrodu. Ich celem są badania genealogiczne parafii w Tarnogrodzie od 1645 roku do dziś, renowacje zniszczonych kapliczek, nagrobków oraz pomników historycznych, jak również eksploracje terenowe. To właśnie Maria Działo była pomysłodawczynią wygłoszenia wykładu na temat skrzyń wiannych w Tarnogrodzie:

Stwierdziłam, że warto opisać skrzynie wianne w Tarnogrodzie, ponieważ jest to temat ważny i bardzo obszerny, ale zupełnie nieznany. Jest dużo źródeł archiwalnych na ten temat i to wcale nie w najbliższej okolicy, bo w Muzeum Etnograficznym w Krakowie, część materiałów jest w Muzeum Etnograficznym w Warszawie oraz we Wrocławiu. Dlatego warto zgromadzić te wszystkie dane i opisać ten temat.

Aby przybliżyć historię tego typu skrzyń, autorka poruszyła kilka ważnych kwestii, a mianowicie: genezy powstania, przeznaczenie, sposób wykonania i zdobnictwa, a także tych którzy przyczynili się do jej stworzenia.

Każda skrzynia była związana z życiem danej kobiety, która dostała ją w posiadanie oraz ze stolarzem, który ją stworzył. To, co dokładnie znajdywało się w skrzyni wiannej zależało od tradycji regionu oraz zamożności danej rodziny. Najczęściej taka skrzynia zawierała wiano, do którego należały: chleb, książeczka do nabożeństwa, gromnica, święty obrazek, czasem nawet jakieś pieniądze, wiaderko kaszy gryczanej, pierzyna lub poduszka, prześcieradło, obrus, trzy krążki płótna lnianego, drewniane przyrządy kuchenne, chustka, spódnica.

Najstarsza taka skrzynia pochodzi z 1345 roku. Jej ornamentem są najczęściej sceny z zaślubin pary młodej. Czasem skrzynie te trafiały do kościołów, ponieważ zdarzało się że kiedy panna była bogata, chciała przeznaczyć jakieś dary na poczet parafii, w związku z tym wkładała różne rzeczy do skrzyni wiannej. Ciekawostką jest, że nie tylko panny młode dostawały skrzynie wianne, ale także siostry zakonne, które wstępowały do klasztoru.

Geneza skrzyni wiannej wywodzi się od skrzyni prostej, użytkowej, która służyła jako schowek na różne rzeczy. Na przestrzeni dziejów skrzynie miały także funkcje: relikwiarzowe, skarbcowe i funeralne. Ze względu na niejasne przekazy, przypuszcza się, że skrzynie malowane były używane na Lubelszczyźnie z końcem XVIII wieku. Mimo, iż pojawiły się znacznie później niż w innych częściach Polski, istniały najdłużej szczególnie w powiecie biłgorajskim i tomaszowskim. Pod koniec XIX wieku skrzynie mazerowane wyparły skrzynie malowane. Następnie ukazały się kufry malowane, które głównie gościły wśród miasteczkowej ludności (w tym żydowskiej). Tarnogród należał do dużych ośrodków skrzyniarskich, dlatego nie było potrzeby aby obcy stolarze przyjeżdżali tam ze swoim towarem. Tradycja przekazywania skrzyń wiannych w Tarnogrodzie była silnie utrzymywana nawet po II wojnie światowej.

Najstarszym warsztatem rodzinnym, który produkował skrzynie wianne był warsztat rodziny Korniaków, następnie warsztat rodziny Kukiełków, Korpalów, Falandyszów, Kotlińskich i Larwów. Stolarze tarnogrodzcy wykonywali luksusowe skrzynie dębowe na zamówienie okolicznych dworów. Jedyną skrzynią, która zachowała się do dziś w Tarnogrodzie jest skrzynia autorstwa Szymona Korniaka – ostatniego cechmistrz cechu stolarskiego w Tarnogrodzie.

Dodatkową atrakcją słuchaczy wykładu na temat skrzyń wiannych z ziemi Tarnogrodzkiej, było zapoznanie się z Muzeum Nożyczek, prezentujące różnorodność przeznaczenia tych przedmiotów na przestrzeni lat.

Wykład cieszył się dużym zainteresowaniem ze strony słuchaczy, gdyż padło wiele pytań związanych  tematem prelekcji. Ponadto w przyszłości planowane są podobne spotkania związane z historią Tarnogrodu.

J.P.