Nowy zabytek i blisko Biłgoraja

Zespół w Radecznicy posiada utrwalone w świadomości społecznej ponadregionalne wartości historyczne, artystyczne i zabytkowe, istotne dla polskiego dziedzictwa kulturowego w kraju i za granicą. Stanowią one część tradycji i tożsamości narodowej wynikającej z religijnego charakteru dawnej Rzeczypospolitej oraz patriotycznych postaw skupionej wokół tego miejsca społeczności. Za początek historii tego zespołu uznaje się wydarzenie z 8 maja 1664 r. Według podania w tym dniu, Szymonowi Tkaczowi na wzgórzu zwanym Łysą Górą objawił się św. Antoni Padewski. W kilku objawieniach Święty wyraził życzenie, żeby na wzgórzu powstała świątynia. Objawienia powtórzyły się u stóp góry, przy źródłach. Według tradycyjnych przekazów, św. Antoni pobłogosławił wodę, dzięki której wielu wiernych dostąpiło łaski uzdrowienia. Z w/w wydarzeniami z 1664 r. wiąże się również dyspozycja topograficzna i architektoniczna całego zespołu, będącego przykładem sakralnego założenia późnobarokowego, składającego się z szeregu obiektów upamiętniających poszczególne epizody objawień Świętego na Łysej Górze. Jako jedna z pierwszych budowli została wzniesiona nieistniejąca już drewniana kaplica p.w. św. Antoniego przy źródle, u podnóża Łysej Góry (której widok został udokumentowany w 1861 r. na rycinie zamieszczonej w „Tygodniku Ilustrowanym”, przedstawiającej widok od strony Gruszki Zaporskiej, z podpisem „Radecznica, rysował Podbielski, podług akwarelli Umienieckiego”, nr 85/1861). Następnie powstały kolejne kaplice w tzw. lasku św. Antoniego (parku), znajdującym się do dnia dzisiejszego na tej górze. Pierwsze wzmianki o istnieniu tych kaplic pochodzą sprzed 1680 r., tj. z czasów kiedy funkcjonowały jeszcze pierwsze, drewniane budynki kościoła i klasztoru, których budowę rozpoczęto w 1669 r.

Pierwsza kaplica św. Antoniego w Radecznicy została wzniesiona w l. 70. XVII w. jako obiekt drewniany, ustawiony nad źródłem, na dębowych palach. W 1751 r. kaplica wymagała odnowienia, a podjęty wówczas remont trwał aż do 1754 r. W opisie ks. kanonika Karola Bonieckiego, wizytującego Radecznicę około 1821 r. została odnotowana informacja o tej kaplicy, że: „Zbliżywszy się do ostatniej kaplicy, która jest z drzewa porządnie na przeźroczystym źródle z galerya do koła wystawiona, natrafia się na tę wodę, którą lud z wiarą czerpiąc, w odległe strony kraju do domów swoich zanosi”.

W związku z koniecznością wykonania kolejnego remontu kaplicy, w 1827 r. Ordynacja Zamojska zobowiązała się do przekazania materiałów potrzebnych do jej remontu i przekazała plan sporządzony przez Halaburda ze Zwierzyńca. Komitet budowy zwrócił się ponadto do Ordynacji o: „…wydanie planu i łaskawe wyasygnowanie materiałów na wybudowanie …. ganku … około wspomnianej świątyni, a koniecznie potrzebnego, tak jak przy dawniejszej…”.

Już po gruntownym remoncie, kaplica została wymieniona w inwentarzu z 1869 r. sporządzonym na potrzeby planowanej kasaty klasztoru. W tym samym roku, w wyniku represji popowstaniowych władze carskie zamknęły klasztor, a kościół oddały grekokatolikom, a następnie prawosławnym – po ukazie cara z 23 maja 1875 r. o likwidacji unii w diecezji chełmskiej.

W 1880 r. zmieniono dotychczasowe wezwanie świątyni w Radecznicy na św. Antoniego Peczerskiego. Krótko po tym fakcie, w 1892 r. została wzniesiona nowa drewniana kaplica przy źródłach. Po odzyskaniu kościoła przez Katolików w 1916 r. i zwrocie nieruchomości klasztornych o.o. bernardynom w 1919 r. oraz przywróceniu w tym miejscu kultu św. Antoniego Padewskiego, w 1934 r. został przeprowadzony kompleksowy remont wszystkich kaplic (wraz z przywróceniem dla wyznania rzymskokatolickiego). W tym samym okresie został wykonany wystrój malarski kaplicy „Na Wodzie”. W 1948 r. dokonano wymiany słupów na których posadowiona jest kaplica na betonowe, a w 1949 r. przeprowadzono remont kaplicy. Kolejne remonty kaplicy zostały przeprowadzone w 1982 r. i na początku XXI w.

Kaplica jest przykładem XIX-wiecznej realizacji o charakterze religijnym, przeznaczonej na cele kultu i potrzeby pątnicze, która pomimo dokonanych remontów zachowała historyczny rzut, autentyczną bryłę i strukturę, a także pierwotną funkcję. Jest to obiekt wzniesiony na planie ośmioboku, wykonany z bali drewnianych o konstrukcji zrębowej, oszalowanych poziomymi deskami, wykończonymi górą ozdobnymi zacięciami. Dach namiotowy, kryty blachą płaską (pierwotnie gontem), zwieńczony sygnaturką (latarnia z baniastym hełmem i krzyżem). Kaplicę od strony zachodniej poprzedza ganek wsparty na dwóch słupach z mieczami, przykryty dachem dwuspadowym pod blachą. Na ściance szczytowej ganku znajduje się wtórnie nałożony, współczesny napis identyfikujący wezwanie kaplicy: „ŚWIĘTY ANTONI PATRONIE TEGO CO WARTO ODNALEŹĆ”. W elewacjach bocznych, od strony północnej i południowej zostały umieszczone dwa prostokątne okna i wąskie, jednoskrzydłowe drzwi boczne. Drzwi wejścia głównego dwuskrzydłowe, płycinowe, z zewnętrzną, ażurową, współczesną kratą. Wnętrze kaplicy jest jednoprzestrzenne, ośmioboczne, przykryte płaskim stropem drewnianym, z fasetą. Płaszczyzny ścian i strop, bezpośrednio na szalunku, pokrywają polichromie – w typie ramowym, z wydzieloną częścią cokołową. Wewnątrz czterech ram znajdują malowidła imitujące obrazy, wypełnione górą medalionem z jedną ze scen objawień św. Antoniego, a poniżej inskrypcjami opisującymi historię tych objawień lub przesłania przekazane przez Świętego w 1664 r.

Budynek jest osadzony pośrodku źródlanego rozlewiska, na betonowych palach, przysłoniętych od góry drewnianym pomostem obiegającym kaplicę. Dostępny z poziomu ulicy poprzez kilkustopniowe, betonowe schody i wtórny, betonowy łącznik z drewnianym pomostem.