Biłgoraj w ostatnich latach wojny

W Biłgoraju przez cały okres okupacji działały ważne agendy ZWZ – AK, obejmujące cały powiat.

Po zainstalowaniu się w Biłgoraju niemieckie władze okupacyjne przystąpiły do realizacji swej polityki eksterminacyjnej wobec społeczeństwa polskiego. Przez cały okres okupacji – z różnym nasileniem – trwały aresztowania wielu mieszkańców miasta, którzy po przesłuchaniach w gestapo osadzani byli w biłgorajskim więzieniu. Stąd wywożono ich do zamojskiej Rotundy lub na Zamek Lubelski, a następnie do obozów koncentracyjnych. Część rozstrzeliwano na miejscu w tzw. Brzezinkach lub na Piaskowej Górze.

Akcja AB zakładała aresztowanie i wysłanie do obozów koncentracyjnych 20 tysięcy osób z Generalnego Gubernatorstwa. Na Lubelszczyźnie jej wykonywaniem kierował Odilo Globocnik – szef policji i SS dystryktu lubelskiego. W Biłgoraju akcję AB zrealizowano w czerwcu 1940 r. Gestapo aresztowało wówczas m.in.: ks. Józefa Chmielewskiego, Jana Dziducha, Michała Fusa, dr. Leopolda Góranowskiego, Fdwarda Janiuka, Stanisława Kiełbasę-Karbonowskiego, Ferdynanda Kondysara, ks. Czesława Koziołkiewicza, Kazimierza Kryńskiego, Tadeusza Liska, Antoniego Łagowskiego, Wacława Matrasia, Franciszka Mroczka, Stanisława Ordyczyńskiego, Edwarda Pająka, ks. Jana Samoleja, Mariana Spisackiego, Szczepana Sprysaka i Józefa Wróbla. Trzecie masowe aresztowanie, będące w pewnym sensie kontynuacją akcji AB, miało miejsce w marcu 1941 r. i objęło ponad 300 osób z miasta i powiatu.

W maju 1944 r. Niemcy utworzyli w Biłgoraju obóz przejściowy dla partyzantów ujętych w Lasach Janowskich i Puszczy Solskiej w ramach operacji oznaczonych kryptonimem „Sturmwind I” i „Sturmwind II”. Obóz zlokalizowany był między ulicami Kościuszki, Lubelską, Ogrodową oraz murem odgradzającym siedzibą gestapo do kościółka św. Jerzego. Oprócz partyzantów przetrzymywano w nim również ludność cywilną wysiedloną z terenów objętych działaniami pacyfikacyjnymi. W obozie biłgorajskim znalazło się około 4000 dzieci, kobiet i mężczyzn, których następnie przetransportowano do obozu zagłady na Majdanku. Ujętych w czasie operacji 63 partyzantów AK i BCh rozstrzelano w Rapach w dniu 4 lipca 1944 r. Byli oni uprzednio przesłuchiwani i torturowani w gestapo, a przed egzekucją wiązani po czterech drutem. Udało się uciec tylko jednemu Z. Hanasowi. Mord ten został uznany przez Trybunał Międzynarodowy w Norymberdze za zbrodnię popełnioną na jeńcach wojennych. Wśród rozstrzelanych na Rapach znajdowała się harcerska, żołnierz AK, st. strz. Wanda Wasilewska ps. „Wacek”, z zawodu nauczycielka. Maltretowana w śledztwie wyskoczyła przez okno z pierwszego piętra budynku gestapo, doznając wstrząsu mózgu i połamania nóg. Miasto uczciło pamięć bohaterskiej partyzantki, nadając jednej z ulic nazwę: „Wacek” Wasilewskiej.

Niemcy w okresie okupacji wymordowali około 4 tysięcy biłgorajskich Żydów. Wielu Polaków, ryzykując życiem własnym i swoich rodzin, przechowywało Żydów bądź udzielało ukrywającym się pomocy. Paweł i Wiktoria Trzcińscy przechowywali Chaskiela Kandla i Dawida Szlafroka z ich rodzinami. Lecz Niemcy zdołali ujawnić ten fakt. 17 lutego 1943 r. wyprowadzili rodziny Kandla i Szlafroka z kryjówki i rozstrzelali, a Trzcińskich aresztowali. Po przejściu gehenny tortur w gestapo Paweł i Wiktoria Trzcińscy 2 marca 1943 r. zostali rozstrzelani, pozostawiając małą córkę Gabrielę. Więcej szczęścia miał leśniczy Jan Mikulski, któremu udało się przechowywać do końca okupacji pięć osób narodowości żydowskiej.

Ogółem Biłgoraj w latach okupacji hitlerowskiej poniósł olbrzymie straty ludnościowe. Według danych niemieckich z 1 marca 1943 r. miasto liczyło 4547 mieszkańców, w tym: Polaków – 4258, Ukraińców – 212, Niemców – 66 i innych – 11. Zwraca uwagę fakt, że władze okupacyjne nie wykazały już ani jednej osoby narodowości żydowskiej. W następnych 16 miesiącach liczba ludności Biłgoraja uległa dalszemu zmniejszeniu i z dniem zakończenia okupacji wynosiła około 3600 osób.

Miasto odegrało wielką rolę w ruchu oporu. Położone między Puszczą Solską a Lasami Janowskimi stanowiło doskonałe miejsce dla organizacji łączności, przerzutów broni i ludzi oraz informacji. Toteż od pierwszych dni okupacji w Biłgoraju powstawały ośrodki dyspozycyjne organizacji podziemnych. Podziemie wsławiło się tutaj również kilkoma brawurowymi akcjami na więzienie oraz placówki administracyjne władz okupacyjnych.

Z utrwalaniem nowej władzy związana była tragedia wielu żołnierzy biłgorajskiej AK. Wśród nich byli: Adolf Kalczyński, Jan i Michał Kochmańscy, Tadeusz Kosmala, Adam Laszko, Gustaw Różycki, Tadeusz Iwanowski, Władysław Król, Jan Mazurek, Jan Młynarczyk, Eugeniusz Rosłan, Adam Sarzyński, Bolesław Suski i inni. Zesłani zostali na teren Rosji Sowieckiej.

W styczniu 1945 r. Armia Krajowa została rozwiązana.

Kazimierz Szubiak