80. rocznica wybuchu II wojny światowej

Głównym celem polityki hitlerowskich Niemiec wobec narodu polskiego była jego biologiczna zagłada. Tą drogą realizowano hasło zdobycia „przestrzeni życiowej” (Lebensraum) i zaprowadzenia „nowego porządku” (Neue Ordnung).

Niezwłocznie po włączeniu terenów polskich do faszystowskiego państwa niemieckiego rozpoczęła się ich totalna germanizacja, przejawiająca się w wysiedleniach, egzekucjach, masowych zsyłkach do obozów koncentracyjnych oraz w niszczeniu kultury i wszelkich przejawów polskości. Towarzyszyły temu prowadzone na wielką skalę nasiedlenia ludności niemieckiej.

Generalne Gubernatorstwo (GG) podzielone zostało na dystrykty: Kraków, Warszawa, Lublin i Radom. Po wybuchu wojny ze Związkiem Radzieckim dołączono do GG 1 sierpnia 1941 r. tereny Galicji wschodniej.

Poziom życia ludności polskiej sprowadzony został do niezbędnego dla nędznej egzystencji minimum. Tępiono inteligencję, zamykano wyższe uczelnie, szkoły średnie, biblioteki. Zakazano działalności wszystkich związków i stowarzyszeń kulturalno-oświatowych. Wobec ludności polskiej stosowano terror psychiczny i fizyczny poprzez masowe egzekucje, pacyfikacje, wywożenie do obozów zagłady. Wysiedlano całe wsie i regiony (np. Zamojszczyzna) z przeznaczeniem na osiedlanie na nich niemieckich kolonistów.

Niemieckie władze okupacyjne uczyniły Biłgoraj siedzibą powiatu biłgorajskiego, który wchodził w skład dystryktu lubelskiego. W mieście usytuowane zostały powiatowe organy okupacyjnych władz administracyjnych oraz instytucji publicznych i gospodarczych, na czele których stali Niemcy.

Zlokalizowanie w Biłgoraju okupacyjnych władz powiatowych policyjnych i administracyjnych zmieniło obraz miasta. Ludność żydowska mogła zamieszkiwać jedynie przy ulicach: 3 Maja (częściowo), Nadstawnej i Ogrodowej, tworząc faktycznie getto. Z nowych domów wzniesionych przed wojną przy ul. J. Piłsudskiego (obecnie T. Kościuszki) wyrzucono polskich mieszkańców a ich lokale wraz z meblami i urządzeniami oddano niemieckim urzędnikom i funkcjonariuszom lub volksdeutschom. Przemianowano nazwy ulic: J. Piłsudskiego na Główną, 3 Maja na Kościelną, zniszczono wszystkie godła i symbole polskości. Zastąpiły je flagi niemieckie, godła hitlerowskie i portrety Hitlera. W urzędach obowiązywał język niemiecki. Wprowadzona została godzina policyjna obowiązująca od godz. 20 do 6 rano.

Niemieckie władze okupacyjne zniosły samorząd terytorialny, likwidując wybieralne zarządy gminne i miejskie oraz Sejmik Powiatowy. W ich miejsce wprowadziły Związek Gmin. Od pierwszych dni okupacji Niemcy wprowadzili dla ludności miast racjonowane na kartki artykuły żywnościowe, które były racjami głodowymi. W 1944 r. istniało zaledwie 12 prywatnych sklepików spożywczych i galanteryjnych prowadzonych przez Polaków. Do dyspozycji Niemców pozostawały specjalne sklepy „Nur fur Deutsche”: spożywczy, mięsny i dwa przemysłowe. Podupadło rzemiosło, w tym sitarstwo, głównie z braku surowców. Przemysł miasta został przejęty przez okupacyjne władze hitlerowskie i przekazany niemieckim instytucjom gospodarczym.

W czerwcu 1940 r. bracia Bogusław, Tadeusz i Wiktor Wojtaszczykowie utworzyli Firmę Auto-Ekspedycyjną, która dysponowała czterema samochodami ciężarowymi, dwoma osobowymi i motocyklem. Zajmowała się ona przewozem towarów i indywidualnych pasażerów, przeważnie Niemców.

Niemcy ze względów strategiczno-wojskowych przywiązywali dużą wagę do rozbudowy i konserwacji dróg. Przygotowując się do napaści na ZSRR w 1940 r., wybudowano szosę Biłgoraj – Krzeszów, która połączyła miasto z Rzeszowem i Krakowem, oraz szosę Frampol – Janów Lubelski, uzyskując w ten sposób połączenie z Lublinem. Niemcy w okresie okupacji wybudowali na terenie powiatu biłgorajskiego 119,38 km dróg o nawierzchni betonowej i tłuczniowej. Działalność władz miejskich cechowała stagnacja. W okresie okupacji nie przedsięwzięto żadnych inwestycji komunalnych w Biłgoraju.

W Biłgoraju w okresie okupacji istniała jedna szkoła podstawowa, do której w roku szkolnym 1942/43 uczęszczało 590 uczniów. Mieściła się ona w kilku prywatnych domach, gdyż budynek szkolny zajęty został przez instytucje niemieckie. Wiadomości z historii, geografii i literatury były umiejętnie przemycane na lekcjach z innych przedmiotów bądź prowadzone oddzielnie na tajnych kompletach, które obejmowały jednak tylko część dzieci. Z dniem 1 września 1942 r. rozpoczęła nauczanie 3-letnia Szkoła Handlowa w Biłgoraju, do której uczęszczało około 100 uczniów z miasta i powiatu.

W maju 1943 r. żandarmeria niemiecka przy pomocy policji polskiej zatrzymała uczącą się młodzież, którą zgodnie z zarządzeniem Arbeitsamtu skierowano na przymusowe roboty do Niemiec, natomiast nauczycieli aresztowano. Większości uczniów udało się zbiec w czasie transportu.

Nauka na tajnych kompletach rozpoczęła się 1 grudnia 1939 r. i trwała do 26 czerwca 1944 r. Przez tajne komplety przewinęło się około 300 uczniów, świadectwo ukończenia 4-letniego gimnazjum ogólnokształcącego (tzw. małą maturę) otrzymało 92 uczniów, egzaminy dojrzałości liceum ogólnokształcącego (tzw. dużą maturę), które przeprowadzono w Biłgoraju i Radzięcinie, złożyło 37 uczniów. W ośrodkach terenowych prowadzili również zajęcia nauczyciele, którzy stale zamieszkiwali w tych miejscowościach, a mianowicie: w Księżpolu – Marcin Tomaszewski, w Krzeszowie – Hipolit Kozioł i Czesława Kozioł, w Tarnogrodzie – Piotr Denis, Kazimierz Smutek i Zofia Wajsowa, w Radzięcinie – Aleksander Białas, Julian Białas, Stanisław Kapica i Stanisław Kuna.

W warunkach konspiracji życie kulturalne mieszkańców miasta przesiąknięte było treściami patriotycznymi i humanistycznymi. Dużą rolą w walce o narodowe przetrwanie, mimo stosowania przez Niemców represji, odegrał w okupowanym kraju Kościół rzymskokatolicki. Na obszarze GG stanowił on instytucję publiczną legalnie działającą, dysponującą własną organizacją i co najważniejsze patriotycznym duchowieństwem. Kościół rzymskokatolicki w warunkach okupacji udzielał niezbędnego społeczeństwu polskiemu oparcia duchowego.

 

Kazimierz Szubiak

*