Lipiny Dolne: Minęło już 400 lat

16 kwietnia 1622 roku we Lwowie Tomasz Zamojski II Ordynat (1594-1638), wówczas komisarz królewski, wydał obiad dla kilkutysięcznego wojska kwarcianego. Tam ogłosił uroczyście i nadał Wójtostwo Lipińskie Wojciechowi Średzińskiemu rotmistrzowi koronnemu. Stanisław Żurkowski, ówczesny sekretarz królewski i biograf T. Zamojskiego, pisze: Tamże we Lwowie przy bankiecie żołnierzom uczynionym, na intercesyę (wstawienie) wojska wszystkiego, dał Pan wójtostwo w Lipinach słudze swemu Wojciechowi Średzińskiemu względem i dawniejszych zasług jego i kosztów podjętych, trzymając pod Chocimiem 200 koni usarzów pańskiego zaciągu. czym sobie wszytkiej sławy i ewistymacji (poważania) przymnożył u wojska wszystkiego. Stosowny dokument sporządził 31 maja 1627 r. w Zamościu: poddanym wsi Lipin od Krzeszowa należące przepisujące powinności – tychże nadane prawo. Na żądanie wojska, poparte przez króla, Zamojski nadał donacje (w łanach) w Lipinach dla innych zasłużonych wojskowych, które otrzymali; 2 chorążych – usarzy Deryło i Dudek z roty Średzińskiego, kpt. Grym (Grum) dowódca oddziału piechoty niemieckiej, kpt. Fityng dowódca oddziału jazdy francuskiej. W zapisach Ordynacji donacje (łany) nazwano: Deryłowa, Dudkowa, Grumowa, Fityngowa. Osadnicy Deryło, Dudek, Grum są przodkami obecnych rodzin w Lipinach i okolicy.

Okoliczności poprzedzające uroczysty obiad we Lwowie

W 1621 r. wojsko polskie po bitwie pod Chocimiem rozłożyło się na leżach w okolicy Lwowa. Wojsku król nie wypłacał należnego mu żołdu (kwarty). Zaległości były duże, sięgały ok. 1,2 mln złp, a w królewskiej kasie było 0,3 mln złp. Powstały, bo nieskuteczny był pobór podatków, sejmiki przetrzymywały pieniądze, sabotowała wpłaty szlachta. Poszkodowane ok. 6 tys. wojsko podniosło konfederację (bunt). Zapłata nie była prosta. Wystąpiły różnice zdań na temat terminów do obliczeń i wartości pieniądza. Wielomiesięczne negocjacje zakończono 16 kwietnia 1622 r. podpisaniem we Lwowie umowy między wojskiem a komisarzami królewskimi. Zamojski z tej okazji wydał obiad dla żołnierzy i ogłosił powyższe nadania.

Ważnym wątkiem żądań konfederacji lwowskiej było zaspokojenie wcześniejszych żądań wojska z konfederacji moskiewskiej. Należy o niej wspomnieć, bowiem nowi osadnicy w Lipinach: Średziński wtedy porucznik, Deryło i Dudek, byli uczestnikami wojny moskiewskiej (1609-1613). Podczas stacjonowania wojska w Moskwie narosły problemy przez brak rotacji, żołdu (2,8 mln) i żywności. Przychylni Polakom z początku bojarowie rosyjscy wyrażali niezadowolenie brakiem zgody króla na powołanie syna Władysława na cara Rosji. Pojawiło się zagrożenie najazdem Turków i Tatarów na południowe rubieże Polski. Wojsko w Moskwie, liczące 15 tys. piechoty i jazdy, utworzyło konfederację i wysłało do króla delegację, która miała przekonać go do zgody na obranie syna Władysława carem Rosji oraz rozwiązać trudne problemy pobytu w Moskwie. W delegacji było osiem osób, w tym por. Wojciech Średziński. Towarzyszyli mu jego podwładni Deryło i Dudek, którzy z oddziałem ubezpieczali przejazdy delegatów w obie strony. Odpowiedź królewska była uprzejma, lecz nie rozwiązywała problemów, a je piętrzyła. W związku z tym, skonfederowana część wojska wypowiedziała kontrakt na służbę i wyszła w lutym 1612 r. z Moskwy w kierunku na Lwów, też i dla zabezpieczenia granic Polski od południa, przed wkroczeniem Turków i Tatarów. Po drodze osłabione wojsko odbiera z królewszczyzn swoje wierzytelności za niezapłacony żołd, głównie w żywności, koniach, zapasach. Pozostałym w Moskwie żołnierzom litewskim rozdano skarby carskie, które głodu nie zastąpiły. Dodatkowe wojsko litewskie walczyło z kozakami. Bojarzy to wykorzystali i wojsko opuściło Moskwę ze stratami.

Wcześniejsze związki rodziny rotmistrza Wojciecha Średzińskiego z Lipinami

Ojciec Władysława – Stanisław Średziński był sławnym i zasłużonym rycerzem królewskim, organizatorem wywozu zboża z Ordynacji, dzierżawcą Księżpola, podstarościm krzeszowskim. Mieszkał w Krzeszowie przy zamku. Tam wychowywał się rotmistrz Wojciech Średziński czwarty syn Stanisława i Anny Sarnickiej. Miał pięciu braci i dwie siostry. Dwóch najstarszych było wojskowymi, trzeci zakonnikiem, ostatni (szósty) podczaszym halickim. Młodszy brat Jerzy – uczony, szermierz, był opiekunem, wychowawcą i nauczycielem Tomasza Zamojskiego. Zginął na wojnie. Ojciec wystawił mu nagrobek w klasztorze o.o. Bernardynów w Leżajsku. Stryj Andrzej Średziński był sekretarzem Jana Zamojskiego, dzierżawcą Zamchu i Piskorowic.

Wojciech Średziński oprócz Wójtostwa Lipińskiego otrzymał od Króla w tym samym roku w dzierżawie dożywotniej pięć innych wsi królewskich na Wołyniu. Posłował na Sejm i był starostą kałuskim, nadal bronił kraju. Na wójtostwie w Lipinach miał z konieczności swego przedstawiciela, nieznanego mi z nazwiska.

Starostwo Krzeszowskie w okresie założenia Ordynacji Zamojskich

W tamtym czasie królami Polski byli Stefan Batory i Zygmunt III Waza. Starostwo Krzeszowskie należało do Ziemi Przemyskiej w Województwie Ruskim. Majątek Starostwa, włość Krzeszowska składała się z 9 wsi: Krzeszowa z zamkiem, Piskorowic, Kulna, Woli Kulińskiej (Potok Dziewczy, Zagródki),Biszczy, Korchowa, Księżpola, Bukowiny i Kamionki. Wg księgi poborowej z 1589 r., największą wsią była Wola Kulońska (Kulińska),miała 16 łanów osiadłych, Kulno 11 łanów, a Krzeszów tylko 9,5 łana. Z zapisu w Metryce Koronnej z 1509 r. wiadomo, że istniał gród obronny Opido Zagródki, nad dawną rzeką Kolną, między Krzeszowem a Leżajskiem. Wg moich badań, był to gród obronny, jako stacja zaopatrzeniowa w żywność, konie, pasze, i dla odpoczynku dla wojska koronnego, od czasów króla Kazimierza Wielkiego. Gród zniszczyli Tatarzy w 1524 r. wraz z pobliskim starym Leżajskiem. Szneider, historyk ze Lwowa, w 1800 r. osobiście badał duże kopce, mogiły mieszkańców grodu w lasach dzisiejszej Brzyskiej Woli, obok rzeki.

Na założenie wsi Lipiny „na surowym korzeniu” Zamojski uzyskał przywilej od króla Batorego w 1584 r. Król zezwalał na osadzenie tej wsi na gruntach leśnych, zwanych „Lipiny” w pobliżu rzeki Trzemoszni, które miał wykarczować dla pomnożenia pożytków starostwa krzeszowskiego. Lokację wsi Zamojski powierzył Stanisławowi Średzińskiemu. Na mocy przywileju mieszkańcy nowej wsi otrzymali wolność od wszelkich podatków i danin na lat 12, a po upływie tego czasu byli zobowiązani płacić czynsz roczny z każdego półłanka w wysokości 24 grosze oraz dawać 1/2 beczki owsa miary tarnogrodzkiej, 2 kapłony i 20 jaj. Średziński mógł założyć młyn, 2 karczmy. W 1599 r. Lipiny zostały założone i osadzone.

Kronika Lipińska, ważniejsze daty, zdarzenia, informacje z dawnych lat

1581 r. J. – Zamojski ufundował kościół drewniany w Woli Kulińskiej (Dziewczym Potoku), uposażył go król Stefan Batory. Budowa trwała ok. 2-3 lat. Parafia powstała w 1584 r. także dla wiernych z Lipin.

1589 r. – Powstaje Ordynacja Zamojska. Lipiny są w trakcie zakładania wsi. W 1593 r. w trzeciej zmianie statutu ordynacji są dobra lipińskie (Lipiny z Borowiną, Jedlinki i Babie, Brzozowiec, Jasiennik).

1599 r. – W Lipinach powstaje parafia prawosławna. Istnieje do 1772 r. i po przerwie w latach 1869-1916. W latach 1772-1875 zostaje zmieniona na greckokatolicką, którą władze zlikwidowały w 1875 r.

1649 r. – Książę Jeremi Wiśniowiecki przybywa do Krzeszowa nad Sanem z prywatnym wojskiem w sile ok. 800 ludzi. Krzeszów z pobliskimi dobrami (Lipiny i inne wsie)otrzymał na okresową rezydencję od swego szwagra Ordynata „Sobiepana” Zamojskiego. Przebywał tu ze swymi wojami około 2 lat. Potem wyszedł z Krzeszowa do Sokala, by z królem rozgromić liczne zagony Chmielnickiego.

Domniemywam, że na terenie Lipin i w okolicy pozostało wielu osadników wojskowych, którzy już nie nadawali się do wojska, a w ich miejsce poszli inni młodzi tutejsi mieszkańcy, wg zwyczaju.

Syn Jeremiego Michał Korybut Wiśniowiecki był królem Polski. Wychował się w Krzeszowie.

W latach 1655-1657 wielokrotne marsze przez Ordynację Zamojską i okolice wojsk tatarskich, szwedzkich, kozackich, moskiewskich, siedmiogrodzkich oraz koronnych i litewskich zniszczyły gospodarstwa chłopskie, folwarki i miasteczka. Powstały „pustki” do 60% poprzedniego stanu wsi.

1715 r. 26 listopada – Konfederacja Tarnogrodzka. Wojsko z Tarnogrodu przechodzi przez Lipiny do Niska. Pokonuje pod Kraśnikiem Sasów. Kilka tys. jeńców osadza w folwarkach, w tym i w Lipinach.

1752 r. – Lipiny należą do dóbr stołowych. Z powodu deficytu w Ordynacji na kwotę 450 tys. zł są zastawione.

1772 r. 11 września – I Rozbiór Polski. Lipiny są w zaborze austriackim, cyrkule zamojskim.

1806 r. –  Powstaje Księstwo Warszawskie, ale Lipiny włączono dopiero w 1809 r. Wtedy też przeniesiono parafię potocką z diecezji przemyskiej do lubelskiej. Lipiny w Królestwie Polskim (1815-1916).

1818 r. – Lipiny są siedzibą gminy (Lipiny, Borowina, Brzozowiec, Hucisko, Jedlinki). Gmina liczy 2667 dusz w 471 dymach. W 1859 r. gminę poszerzono o wsie gminy Krzeszów i obecne Harasiuki.

1863-1864 – Powstanie styczniowe. Przez Lipiny przemieszczają się partyzanci, na trasie Naklik – Huta Krzesz.

1864 r. – Ukaz carski o uwłaszczeniu chłopów. Zmniejszono gminę, mieszkają w niej 5282 osoby.

1869/70 – Zniesienie gminy Lipiny. Powstanie gminy Potok. Od 1866 r. istnieje już powiat biłgorajski.

1906 r. – Chłopi, dwóch Deryło i Szyszka z Lipin i Zagródek protestują na rzecz istnienia szkoły z językiem polskim. Są ukarani dużą grzywną, nie płacą, siedzą 6 miesięcy w więzieniu w Janowie Lubelskim.

1912-1915 – Lipiny są w Rosji w nowo utworzonej Guberni Chełmskiej – tereny wyłączono z Królestwa.

1914 r. – Armia austriacka zaatakowała wojska rosyjskie w rejonie Janów – Kraśnik. Kolumna wojska szła traktami: Tarnogród – Lipiny – Harasiuki, Tarnogród – Biłgoraj. Walki po obu brzegach Sanu.

1915-1917 – Cesarz austriacki tworzy na terenie Lubelszczyzny Generalne Gubernatorstwo Wojskowe. Powszechny jest głód. W 1917 r. zajęto na rzecz wojska zboże: pszenicę, żyto, jęczmień, owies, mieszankę i mąkę, przetwory młynarskie ze zbiorów 1917 r. i wszystkie zapasy z poprzedniego roku.

1921 r. 30 września – Przeprowadzono pierwszy powszechny spis ludności Polski. Dane ze wsi Lipiny:

Miejscowość	Ogółem ludność 1921 r. (1909 r.)	Narodowość polska 1921 r.	Wyznanie rzym-kat 1921 r. (1909 r.)	Narodowość rusińska 1921 r.	wyznanie prawosławne 1921 r.	Wyznanie mojżeszowe 1921 r.	Narodowość żydowska 1921 r. (1909 r.)	Narodowość inna 1921 r.
Potok (Górny) gmina	8.011 (10.187)	5.852	5.549 (6.421)	2.018	2.206	256	133 (187)	8
Lipiny Dolne	1.192	986	923	201	260	9	5	–
Lipiny Główne folwark	51	19	20	24	31	–	–	8
Lipiny Górne wieś	1.369	1.192	1.154	139	160	55	38	–
Lipiny Nowe folwark	23	19	19	4	4	–	–	–

 

Bibliografia: Domeny publ., bibl. cyfr..

Autor: mgr Józef Deryło ur. w Zagródkach, LO Biłgoraj – matura 1966 r.